Người nhà hoạt động Đài Loan và Việt Nam hợp tác để đòi công lý cho các nạn nhân của thảm họa Formosa

Người biểu tình phản đối Nhà máy thép Formosa vì gây đại hoạ môi trường ở ven biển miền Trung tháng 4 năm 2016

Maritime Herald, ngày 28/6/2018

(Bản dịch của Người Bảo vệ Nhân quyền)

Năm 2016, chất thải độc hại từ nhà máy thép Formosa, thuộc sở hữu của chủ sở hữu Đài Loan, gây ra một thảm họa lớn ở ven biển miềnTrung của Việt Nam. Hai năm sau, với việc nhiều người hoạt động bị cầm tù và sinh kế của ngườidân bị phá hủy, cuộc đấu tranh giành công lý vẫn còn xa và đã thể hiện sự hợp tác đáng kể giữa người Đài Loan và Việt Nam.

Mức độ thiệt hại cho môi trường vẫn không được xác định đầy đủ. Chính phủ Việt Nam đã không công bố báo cáo chính thức về nghiên cứu hoặc thông tin về môi trường.

Chính phủ công bố rằng họ đã đền bù cho hầu như tất cả những người bị ảnh hưởng; tuy nhiên, nhiều người nói rằng họ không nhận được bất cứ hỗ trợ gì hoặc chỉ nhận được một phần hỗ trợ.

Mặc dù cá bắt đầu quay trở lại, chúng ít hơn so với thời điểm  trước thảm họa. Ngư dân đã bị thất nghiệp, và mọi người lo lắng vì không rõ cá mà họ đánh bắt được có an toàn hay không.

Người dân trong vùng ảnh hưởng của thảm hoạ Formosa phản đối, nhưng chính quyền đã đàn áp. Dựa trên nghiên cứu được tiến hành bởi nhiều người hoạt động, học giả và người Việt tại Đài Loan, 17 người Việt Nam đã bị bắt hoặc bị truynã vì liên quan đến phản đối Formosa ở các cấp độ khác nhau:

Nguyễn Văn Hóa, bị kết án bảy năm tù vì cáo buộc “tuyên truyền chống nhà nước” do anh đã sử dụng máy quay trên không trung để truyền trực tiếp một cuộc biểu tình mà các ngư dân thực hiện gần nhà máy thép Formosa;

Hoàng Đức Bình, bị kết án 14 năm tù vì “lạm dụng quyền tự do dân chủ” và “chống người thi hành công vụ” chỉ vì những bài viết của anh về thảm hoạ Formosa;

Nguyễn Nam Phong, bị kết án hai năm tù với cáo buộc “chống người thi hành công vụ” sau khi từ chối mở cửa xe của mình để mật vụ và cảnh sát bắt Hoàng Đức Bình.

Trần Hoàng Phúc, bị kết án sáu năm tù vì “tuyên truyền chống nhà nước” chỉ vì anh đã giúp đỡ nhiều nạn nhân của thảm họa;

Bạch Hồng Quyền, hiện đang lẩn trốn, phải đối mặt với cáo buộc “gây rối trật tự công cộng” do đã tổ chức một cuộc diễu hành vào năm 2017 để kỷ niệm một năm sau thảm họa;

Thái Văn Dung, một nhà hoạt động Công giáo tham gia vào nhiều cuộc biểu tình, bị cảnh sát cho là vi phạm lệnh quản chế. Trước đó, năm 2013, anh bị kết án tù với cáo buộc “hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân.”Ngoài tư vấn pháp lý, nhiều linh mục và nhà thờ Công giáo đã giúp các cộng đồng ngư dân được nhận bồi thường. Họ nhận đe dọa từ “Hội cờ đỏ,” một hội nhóm chân rết của Đảng Cộng sản Việt Nam cầm quyền. Nhiệm vụ của nhóm này, theo linh mục Đặng Hữu Nam trên Đài Á Tự do, là “ngăn cản người Công giáo phản đối nhà máy thép của Formosa và loại bỏ những kẻ thù người Công giáo.”

Nhà nước độc đảng coi việc việc phản đối nhà máy, yêu cầu chính phủ xử lý vụ ô nhiễm và kiểm soát môi trường là những hoạt động chống chính phủ.

Tuy nhiên, việc đàn áp sự này không làm cho các vấn đề môi trường của đất nước biến mất.

Sau khi Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào năm 2007, Đảng Cộng sản cầm quyền đã nỗ lực thúc đẩy phát triển kinh tế thông qua việc thu hút đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh này xảy ra với chi phí của môi trường.

Trong năm 2016, 50 vụ bê bối chất thải độc hại lớn đã được báo cáo. Trong số những vụ bê bối này, việc thải chất thải độc hại vào sông và biển là một vấn đề đặc biệt nghiêm trọng và 60% các vụ vi phạm thực hiện bởi công ty vốn nước ngoài.

Với bờ biển trải dài 3.000 km, Việt Nam là nơi có một trong những ngành công nghiệp thủy sản lớn nhất thế giới. Khoảng 3% xuất khẩu của quốc gia nàylà tôm cua, và ước tính gần 10% tổng dân số Việt Nam có thu nhập trực tiếp hoặc gián tiếp từ ngành thuỷ sản. Phần lớn các cộng đồng ngư dân là người nghèo, vì vậy hoạt động đánh bắt và nuôi trồng thủy sản đóng góp trung bình 75% thu nhập của gia đình họ. Ngoài ra, một nửa số protein mà người Việt Nam tiêu thụ là từ các sản phẩm biển này.

Công ty đã gây ra một trong những thảm họa môi trường tồi tệ nhất ở Việt Nam là Tập đoàn thép Formosa Hà Tĩnh, hiện là đầu tư nước ngoài lớn nhất tại Việt Nam. Ban đầu, nó được tạo thành từ Tập đoàn Nhựa Formosa của Đài Loan (Formosa Plastic Group) trong năm 2008, và sau đó vào năm 2015, nó đã thu hút thêm đầu tư từ Tập đoàn thép Trung Quốc (China Steel Corporation) có trụ sở tại Đài Loan và JFE Steel từ Nhật Bản.

Liên doanh này ngừng hoạt động sau vụ xả thải, nhưng vào giữa năm 2017 tiếp tục hoạt động, và có kế hoạch tăng công suất sản xuất với lò cao thứ hai vào năm 2018.

Việc gây ra vụ huỷ diệt cá trong năm 2016 không phải là vấn đề an toàn duy nhất của họ. Vào tháng 5 năm 2017, một vụ nổ bụi xảy ra trong quá trình thử nghiệm nhà máy. Và trong tháng 12 cùng năm đó, nhà máy đã bị phạt 25.000 USD vì chôn lấp chất thải rắn độc hại.

“Nếu chúng ta trải qua nỗi đau này, chúng ta không nên gây ra nó ở Việt Nam”

Thảm họa môi trường và hậu quả của nó là một tình trạng đáng xấu hổ đối với Chính phủ Đài Loan, vì nhà máy thép thuộc về một công ty Đài Loan,và Chính sách mới của Chính phủ Đài Loan nhằm cải thiện hợp tác với các quốc gia của ASEAN mà Việt Nam là thành viên.

Đài Loan đề nghị gửi các chuyên gia môi trường đến Việt Nam sau thảm họa, nhưng phía Việt Nam từ chối. Bên cạnh đó, do chính quyền Đài Loan đã không hành động, vì vậy người Việt Nam tại Đài Loan và các nhà hoạt động Đài Loan đã thử nhiều cách tiếp cận khác nhau để thực hiện công lý bằng các phương tiện theo ý của họ.

Họ đã yêu cầu nhóm Formosa Plastics Group công bố thông tin kiểm soát môi trường của họ và chịu trách nhiệm xã hội, nhưng cho đến bây giờ Formosa vẫn lờ đi. Họ cũng nêu vấn đề với China Steel Corporation, nhưng đại diện của tập đoàn này tuyên bố không biết gì về vụ việc.

Kể từ khi tòa án Việt Nam không chấp nhận khiếu nại chống lại Tổng công ty thép Formosa Hà Tĩnh, người Việt Nam hy vọng rằng người Đài Loan có thể giúp họ kiện công ty này ở Đài Loan. Tuy nhiên, điều này là không thể bởi vì nhà máy thép Formosa có trụ sở tại Việt Nam.

Linh mục Peter Nguyễn Văn Hùng, một linh mục Công giáo Việt Nam ở Đài Loan, cùng với nhiều linh mục khác từ các vùng bị ảnh hưởng ở Việt Nam và một số đại diện của các tổ chức phi chính phủ Đài Loan thu hút sự chú ý của quốc tế đến các vấn đề về môi trường và nhân quyền gây ra bởi Tập đoàn Nhựa Formosa và Chính phủ Việt Nam. Ông cũng viếng thăm nhiều tổ chức ở Hoa Kỳ, những tổ chức sẵn sàng cung cấp hỗ trợ pháp lý cho nạn nhân.

Linh mục Hùng cũng làm việc với nhiều tổ chức Việt Nam, viện nghiên cứu và tổ chức phi chính phủ ở Đài Loan, như Hiệp hội các nhà lý luận môi trường (EJA), Hiệp hội nhân quyền và giao ước Đài Loan ở Đài Loan, gây áp lực lên Tập đoàn Formosa Plastics và Chính phủ Đài Loan để giải quyết thảm họa.

Vào tháng 12 năm 2016, các tổ chức phi chính phủ Đài Loan đã yêu cầu Quốc hội của Đài Loan tổ chức một buổi điều trần công khai về vụ việc và xem xét Luật Đổi mới Công nghiệp, liên quan đến việc khuyến khích đầu tư nước ngoài. Mặc dù họ đã sửa đổi luật, vào tháng 11 năm 2017, họ không có bài viết nào về kiểm toán hoặc đánh giá. Điều này có nghĩa là chính phủ Đài Loan không thể phạt một công ty về tội ác về môi trường và nhân quyền mà công ty này thực hiện ở nước ngoài.

Các nhà hoạt động Đài Loan và Việt Nam làm việc cùng nhau để đòi công lý cho các nạn nhân của thảm họa môitrường biển ở Việt Nam

Trước khi thảm họa môi trường được công bố, Tập đoàn Nhựa Formosa nhận được 3,5 tỷ đô la từ khoản vay từ hơn 30 ngân hàng ở Đài Loan và nước ngoài. Sau đó, các tổ chức phi chính phủ Đài Loan đã yêu cầu hai ngân hàng dưới sự kiểm soát của chính phủ Đài Loan, Ngân hàng Đài Loan và Ngân hàng Đất Đài Loan, xem xét áp dụng Nguyên tắc Xích đạo – một bộ quy tắc cho các tổ chức tài chính đánh giá rủi ro môi trường và xã hội, trong việc tài trợ cho dự án – nhưng họ đã từ chối. Mặt khác, hai ngân hàng khác Cathay United và ngân hàng thương mại E.SUN trong số 30 ngân hàng đã ký các Nguyên tắc Xích đạo.

Người Đài Loan trải qua nhiều thảm họa môi trường. Yuyin Chang từ EJA đã nói về quá khứ đã ảnh hưởng đến sự ủng hộ của anh ấy như thế nào trong một cuộc biểu tình vào năm 2016:

“Công ty Hoa Kỳ RCA đã xây dựng nhiều nhà máy ở Đài Loan, từ 1970 đến 1991, và gây ra khá nhiều ô nhiễm trong đất và nước ngầm của Đài Loan, và khiến nhiều người bị bệnh. Đây là trường hợp vẫn còn trong kiện tụng. Đó là nỗi đau của người Đài Loan. Nếu bạn trải qua cơn đau này, thì chúng ta không nên gây ra nó ở Việt Nam.”