Cá nhiễm độc ở Việt Nam làm đình trệ ngư nghiệp và thử thách quyền lực nhà nước

Dân luận | 11-06-2016

NHÂN TRẠCH, Việt Nam – Kể từ khi cá chết dạt vào bờ biển dài suốt 120 dặm ở miền Trung của Việt Nam, hàng trăm người được cho là đã mắc bệnh sau khi ăn cá bị nhiễm độc.

Tại làng chài thuộc Nhân Trạch, loại mực ống vốn là nguồn đánh bắt chính ở nơi đây hầu như đã biến mất hoàn toàn. Mới đây lệnh cấm đánh bắt hải sản mới được ban hành đã khiến hàng chục tàu bè lớn nhỏ phải nằm chỏng chơ bên bờ biển.

“Chúng tôi bức xúc lắm,” bà Phạm Thị Phi, 65 tuổi, chia sẻ. Bà là chủ một tàu đánh cá cùng với người chồng và ba con trai. “Chúng tôi mà ai biết ai xả chất độc ra biển thì sẽ cho nó một trận. Chúng tôi cần câu trả lời từ chính quyền để xem nước biển có thực sự sạch không và ăn cá thì có an toàn không.”

Trong khi nhà máy thép ở gần đó được xem là nơi xả thải trực tiếp chất độc ra biển thì cơn giận dữ đã bùng lên trên phạm vi toàn quốc, khiến nó trở thành một thách thức lớn nhất đối với chính quyền kể từ sau các vụ bạo loạn chống Trung Quốc vào năm 2014. Những người phản đối yêu cầu chính phủ phải hành động đã tập trung diễu hành tại các thành phố lớn và những khu vực ven biển trong suốt sáu tuần qua, khiến cho một việc đáng lẽ chỉ đơn giản là tranh cãi về ô nhiễm môi trường cấp địa phương lại trở thành một cuộc thử nghiệm về trách nhiệm giải trình của chính phủ.

Nhưng đã hai tháng kể từ khi cá chết trắng trên biển, chính phủ vẫn chưa công bố nguyên nhân của thảm họa trên hay xác định chất độc đã giết chết các sinh vật biển cũng như đầu độc người dân ở khu vực đó.

Sự thất bại của chính quyền trong việc trả lời người dân cũng như những động thái ủng hộ nhà máy thép của Đài Loan trong lúc cao trào của cuộc khủng hoảng đã làm dấy lên mối nghi ngờ về sự tham nhũng và những ảnh hưởng tiềm ẩn liên quan đến lợi ích nước ngoài mà cái giá phải trả là cuộc sống của người dân Việt Nam. Hai điều này kết hợp lại với nhau đã thách thức tính chính danh của Đảng Cộng sản cầm quyền.

“Rất đơn giản, tại Việt Nam, đời sống của người dân thì không quan trọng bằng đời sống chính trị của các cơ quan nhà nước,” bà Nguyễn Thị Bích Ngà, một nhà hoạt động tại thành phố Hồ Chí Minh, cho biết. “Theo cách này thì chúng tôi có thể giải thích mọi chuyện đều là bất thường ở đất nước này.”

Chính phủ mới chỉ phát biểu rất ít về vấn đề cá chết hàng loạt này trong khi đó lại đàn áp những cuộc biểu tình diễn ra vào sáng Chủ nhật hàng tuần kể từ ngày 1/5 đến nay, khi hàng ngàn người dân đổ xuống đường phố tại Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và các thành phố khác. Hơn 500 người đã bị bắt giữ, và những người đi biểu tình còn bị công an đánh đập.

“Phản ứng như vậy của chính phủ là cực kỳ ngu xuẩn,” ông Carlyle Thayer, chuyên gia phân tích về Việt Nam thuộc Học viên Quốc phòng Úc, cho biết. Ông cho rằng vụ cá chết hàng loạt là thảm họa môi trường nghiêm trọng nhất mà chính phủ Việt Nam phải đối mặt trong vài năm trở lại đây và nó cũng phản ánh sự yếu kém của chính phủ do thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đứng đầu.

Tháng trước, Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc về Nhân Quyền đã thúc giục chính quyền Việt Nam tránh sử dụng quá nhiều lực lượng, cụ thể là “gia tăng mức độ bạo lực” chống lại người biểu tình.

Nhưng các cuộc biểu tình vẫn tiếp tục nổ ra.

Vào ngày Chủ nhật, khoảng 1000 người đã tập trung tại Nghệ An, phía bắc của nhà máy luyện thép, để phản đối. Rất nhiều người mặc áo T-shirt in hình xương cá. Một số còn cầm biểu ngữ với dòng chữ, “Cá cần nước sạch, dân cần minh bạch.”

“Dường như chính phủ đang cố gắng bao che cho thủ phạm thì phải,” linh mục Anthony Nam, một linh mục Công giáo và cũng là người lãnh đạo cuộc biểu tình ở Nghệ An, trả lời phỏng vấn qua điện thoại “Chúng tôi sẽ tiếp tục biểu tình đến khi nào chính quyền chịu nó rõ nguyên nhân của thảm họa này.”

Tại Nhân Trạch, cách nhà máy thép khoảng 40 dặm về phía nam, hiện tượng cá chết xảy và dạt vào bờ xảy ra vào khoảng đầu tháng Tư. Đầu tiên, mọi người cứ tưởng như thế là của trời cho nên rất nhiều đã ăn và thu mua những con cá chết này. Sau đó cá chết tiếp tục dạt vào bờ, số lượng lên đến hàng tấn trong suốt hơn một tháng qua, người dân cho biết.

“Một số con cá đã chết; một số thì đang ngắc ngoải,” ông Hồ Hữu Sia, 67 tuổi, cho biết. Ông Sia chuyên bán và phơi khô cá để kiếm sống. “Chúng tôi đã ăn các con cá vẫn còn sống trong khoảng hai tuần.”

Con gái ông, chị Hồ Thị Dao, 32 tuổi, cho biết chị đã bị ốm, nôn mửa, tiêu chảy và chóng mặt. Sau dó chị đã đến trạm y tế địa phương và được tiêm thuốc vào tĩnh mạch. Chị nói ở đó chị cũng gặp một sô người khác bị ngộ độc giống chị.

Chính phủ đã tuyên bố rằng nguồn thủy hải sản dọc theo bờ biển của bốn tỉnh miền Trung đã bị nhiễm độc, đồng thời khuyến cáo người dân không nên ăn cá và ra lệnh cấm đánh bắt.

Để bù đắp thiệt hại này, chính quyền đã phân phát gạo và hỗ trợ mới ngư dân khoảng 50,000 đồng, tương đương với 2.2USD.

“Chúng tôi chỉ còn biết ngồi một chỗ vừa khóc vừa nhìn ra biển,” bà Phi, người đã đánh cá cả cuộc đời tại Nhân Trạch, cho biết. “Chúng tôi có thể làm gì với 50,000 đồng đây?”

Người dân sống ven bờ biển và các nhà báo đã nhanh chóng kết luận thủ phạm của vụ việc này chính là nhà máy thép Formosa Hà Tĩnh mới mở vào tháng Mười Hai vừa qua.

Theo thông tin mới nhất, cá chết xuất hiện ngay đằng sau đường ống xả thải trực tiếp ra biển của nhà máy. Người đại diện công ty dường như đã xác nhận mối nghi ngờ của người dân khi ông ta nói rằng nước thải của nhà máy gây hại cho sinh vật biển là điều chẳng có gì đáng ngạc nhiên.

“Bạn phải quyết định xem nên chọn đánh bắt cá tôm hay xây nhà máy luyện thép,” ông ta trả lời phóng viên. “Kể cả có là thủ tướng đi chăng nữa thì cũng không thể chọn cả hai được đâu.”

Chính lời bình luận này của người đại diện công ty đã làm dấy lên làn sóng chỉ trích và hashtag ‪#‎ichoosefish trên mạng xã hội.

Ngay sau đó phía công ty này đã lập luận rằng nó đáp ứng các tiên chuẩn về môi trường của Việt Nam và cho biết người phát ngôn kia đã bị sa thải.

Tuy nhiên, lãnh đạo công ty đã từ chối trả lời những yêu cầu đưa ra bình luận.

Còn chính phủ thì vẫn câm như hến.

Đầu tiên, chính phủ cho biết hiện tượng này là do loại tảo độc gây ra. Đến giữa tháng Năm, thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Phạm Công Tạc trả lời báo giới Việt Nam rằng bộ đã có “cơ sở khoa học thuyết phục” cho vụ cá chết này, nhưng ông không hề tiết lộ đó là gì.

Tuần trước, ông Mai Tiến Dũng, bộ trưởng – chủ nhiệm văn phòng chính phủ, cho biết chính quyền đã xác định được nguyên nhân nhưng hiện chưa thể công bố vì cuộc điều tra vẫn đang tiếp tục.

Sự thiếu minh bạch thông tin thế này càng làm cho những người biểu tình tức giận hơn.

Người dân làng cho biết chính quyền đã đến thu thập mẫu nước ngay sau khi vụ việc xảy ra, và các chuyên gia nước ngoài nói rằng kết quả đáng lẽ đã phải được công bố trong vài ngày sau đó.

Bà Nguyễn Hoàng Anh, một giáo sư tại trường đại học ở Hà Nội, nói rằng chính quyền nên sớm công bố loại độc tố, đặc biệt là đối với những người bị nhiễm độc và bác sĩ chữa chạy cho họ.

“Như thế là không công bằng. Vấn đề bây giờ không chỉ còn là về mặt đạo đức nữa rồi. Nó là tội ác.” Bà Anh cho biết.

Bà nói rằng, việc che giấu như thế này sẽ khiến vụ cá chết ở Việt Nam trở thành Chernobyl thứ hai, thảm họa hạt nhân năm 1986 đã góp phần làm sụp đổ Liên bang Xô Viết.

Đó mới là điều mà chính phủ lo sợ nhất, các nhà phân tích cho biết, và đó cũng là lý do vì sao nó xuống tay cực kỳ tàn nhẫn với người biểu tình trước khi họ châm ngòi cho một cuộc tổng nổi dậy.

Nhưng một số nhà phê bình lại nói rằng chính phủ có một lý do khác để hành động như vậy. Nó ủng hộ nhà máy thép này bằng việc đưa ra những ưu đãi đặc biệt về thuế má cũng như giảm giá thuê đất, để xây dựng nhà máy ven biển.

Hai năm trước, khi nhà máy này đang được xây dựng, nó đã là tâm điểm của một vụ bạo loạn phản đối Trung Quốc hạ đặt giàn khoan trên vùng biển Đông của Việt Nam. Hơn 200 nhà máy có chủ sở hữu Trung Quốc và những công ty nước ngoài khác đã bị cướp phá và thiêu đốt trên khắp đất nước.

Nhưng vụ bạo loạn kinh khủng nhất chính là ở Formosa, nơi có bốn người bị giết chết. Công ty này có trụ sở đặt tại Đài Loan, nhưng lúc đó hàng ngàn người lao động đến từ Trung Hoa đại lục đang xây dựng nhà máy này. Những người phản đối đã chặn xe bus, lôi những hành khách Trung Quốc ra khỏi xe và đánh đập họ.
Chính vì vậy, chính quyền đang hành động rất cẩn thận để kiểm soát tình hình những cuộc biểu tình. Nhưng ngay cả khi những người biểu tình bị đàn áp, cái giá phải trả về mặt kinh tế tiếp tục tăng lên.

Vào mỗi buổi sáng gần đây, hàng chục tiểu thương thu mua cá đã tụ tập tại một quán nước bên bờ biển. Một vài người chơi cờ. Ngoài ra thì chẳng có việc gì để làm, ngoài giết thời gian, một người chia sẻ.

Ở một góc nhỏ, anh Phan Đình Sơn, 49 tuổi, đang ngồi trong cửa hàng cực kỳ vắng lặng của mình. Trước đây mỗi ngày anh bán được hàng trăm cây đá nhưng giờ chỉ được khoảng 20 cây. Việc mua bán và kinh doanh các loại trai, sò, ốc nói chung đã bị đình trệ vì chẳng còn ai muốn ăn hải sản ở đây nữa.

“Chợ cá thì vắng lặng,” anh cho biết. “Tôi hy vọng đảng và nhà nước sẽ đưa ra được giải pháp và câu trả lời rõ ràng để chúng tôi có thể tiếp tục làm ăn.”